Ą*\ 1 1 i INSTYTUT STUDIÓW tjj !l ! 1 ) POLITYCZNYCH ™ISP POLSKIEJ AKADEMII NAUK „Zeszyt roboczy" generała Anoszkina 9-16 grudnia 1981 r. Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk „Zeszyt roboczy" generała Anoszkina 9-16 grudnia 1981 r. Warszawa 1998 Opracowanie redakcyjne Barbara Stefańczak Spis treści O Copyright by Mark Kramer & Instytut Studiów Politycznych PAN ISBN 83-86759-67-4 Wydawca Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk 00-625 Warszawa, ul. Polna 18/20 Andrzej Paczkowski Od wydawcy 5 Mark Kramer Jaruzelski - Związek Radziecki - wprowadzenie stanu wojennego w Polsce. Nowe spojrzenie na zagadkę. . . Grudnia 1981 r.. . 7 „Zeszyt roboczy" generała Anoszkina 22 Florian Siwicki Komentarz do niektórych faktów związanych z konferencją w Jachrance 47 Wojciech Jaruzelski Uwagi nawiązujące do niektórych aspektów międzynarodowej konferencji naukowo-historycznej w Jachrance 55 Od wydawcy Jednym z najbardziej emocjonujących momentów podczas konferencji „Polski kryzys 1980-1982 ; czynniki wewnętrzne - wymiary międzynarodowe", która odbyła się w podwarszawskiej Jachrance w dniach 8-10 listopada 1997 r., był ten, w którym marszałek Wiktor Kulikow wymachując niewielkim zeszytem twierdził, iż znajdują się w nim dowody, że generał Wojciech Jaruzelski (jego sąsiad przy stole) domagał się w grudniu 1981 r. zapewnienia, że w wypadku niepowodzenia stanu wojennego otrzyma pomoc wojskową. Generał kategorycznie temu zaprzeczał. Jednemu z uczestników konferencji, znanemu historykowi amerykańskiemu Markowi Kramerowi, udało się zrobić -jeszcze na miejscu - kserokopię większej części owego zeszytu. Był to -jak się okazało - „Zeszyt roboczy" (raboczaja tletrad) osobistego sekretarza marszałka Kulikowa, generała Wiktora Anoszkina, który prowadził coś w rodzaju odręcznego „dziennika czynności" swego przełożonego. Ów zeszyt w kratkę ma format mniej więcej B5 i kilkadziesiąt nienumerowanych stron. Część zeszytu, którą udało się skopiować, zawiera notatki sporządzane w dniach od 9 do 16 grudnia 1981 r. Niestety autor zapisków ma trudny charakter pisma, w notatkach jest też wiele skrótów, z których nie wszystkie udało się rozszyfrować, a nie można było skorzystać z pomocy ich twórcy, gdyż generał uznał, iż zeszyt wydobyto od niego podstępem. Toteż w publikowanym tekście znalazło się wiele luk. Zostały one zaznaczone kwadratowym nawiasem i opisane w przypisach. Nie było możliwości bezpośredniego odwzorowania „grafiki" zeszytu - zakreśleń i dopisków na marginesach. Elementy te zostały opisane w przypisach Dla przybliżenia czytelnikowi wyglądu zapisków oznaczone też zostały - linią ciągłą - strony tietradt. Wszystkie podkreślenia wprowadzone są za oryginałem. W większości przypadków rozwiązania skrótów umieszczone zostały w nawiasach kwadratowych. Niezależnie od trudności z rozszyfrowaniem tego dokumentu, który, o ile się orientuję, znajduje się w zbiorach prywatnych marszałka Kulikowa i nie był poddany żadnym procedurom archiwizującym, i niezależnie od możliwych interpretacji zapisków uznałem, iż jest on na tyle ciekawy, że warto go udostępnić polskim historykom Mark Kramer przekazał mi tekst swego artykułu, który jest wstępem do amerykańskiej publikacji „Zeszytu" i za prawo wydania go w polskiej wersji 2T ej b "*? M 'I k0wi da ' CkuJ " ? - Wszakże **»«> «ę zasadą <™W tf SnSL ^ płaszcza, że często występują oni w notatkach gen Z StonfSS 1 ™ ° nan H 0W1 " ^T^™ f W °J" c ^owi JaruzelsbW Nie zamierzam kolejny raz podejmować z nimi polemiki, co nie oznacza. £ podzielam wszystkie opime Marka Kramera. oznacza, że Andrzej Paczkowski Mark Kramer Jaruzelski - Związek Radziecki - wprowadzenie stanu wojennego w Polsce Nowe spojrzenie na zagadkę Grudnia 1981 r. Zachowanie generała Jaruzelskiego w czasie polskiego kryzysu w latach 1980-1981 wciąż pozostaje przedmiotem poważnych kontrowersji. Niedawno ujawnione dokumenty nie zostawiają cienia wątpliwości, że w latach 1980-1981 Związek Sowiecki wywiera! stały nacisk na polskie władze 1 . W tym okresie wzdłuż granic Polski oraz na zachodnich terenach ZSRR zostały rozmieszczone liczne gotowe do podjęcia działań bojowych oddziały wojsk sowieckich, przeprowadzano kolejne demonstracyjne manewry (całego Układu Warszawskiego bądź tylko dwustronne). Przedstawiciele sowieccy poinformowali polskie władze, że zostały sporządzone dokładne plany sowieckiej inwazji na Polskę, a przez kanary dyplomatyczne ciągle przekazywali do Warszawy gwałtowne upomnienia Tego rodzaju działania mogły wywołać w Jaruzelskim obawę, że armia sowiecka wejdzie do Polski, zanim zaprowadzi on w kraju stan wojenny. Wciąż jednak pozostaje pytanie, czy Związek Sowiecki rzeczywiście zamierzał w Polsce interweniować. Wszystkie najnowsze świadectwa wskazują, że władze sowieckie miały niechętny stosunek do użycia swoich wojsk w Polsce. Trzeba wszakże zaznaczyć, że te fakty - jak się dziś wydaje, znaczące dla oceny przeszłości - nie były znane w omawianym okresie. Wiatach 1980-1981 polscy przywódcy nie znali przebiegu wewnętrznych debat prowadzonych w sowieckim Biurze Politycznym, nie mogli więc mieć pewności, jakie zamiary mieli wówczas Sowieci. Mogli zatem przypuszczać, że jeśli nie powiedzie się rozwiązanie polskich problemów przy pomocy sił własnych (czytaj: jeżeli nie zostanie wprowadzony stan wojenny), nastąpi inwazja na Polskę. Jest wysoce prawdopodobne, że władze Związku Sowieckiego, nawet jeśli nie zamierzały tak postąpić, chciały takie wrażenie wywołać, ponieważ 1 Wstępne omówienie nowych źródeł patrz.: Maik Kramer, Polani, 1980-1981: Soviet Policy During the Polish Crisis, „Cold War- International History Project BuUetin", Issue No. 5 (Spring 1995), s. 1, 116-126. Bardziej wyczerpującą analizę przedstawię w CWIHP Working Paper. uważały iż to właśnie mogło skłonić polskie władze do podiecia działań 2 Pnrl tym względem ujawniane materiały są zgodne Tofr^gSZ&S? '££ wprowadzane stanu wojennego przedstawiał iakn »™JZ; , ? ' ?2 i. .wybór mniejszego zła" 3 P 12 ^™** jako „tragczną konieczność" w «c ł ^ ÓWn ° C , 2CŚIUe jednak ' znaczna cz * śt dokumentów ujawnionych JSSS ^^u PrZeSłaDki ' ^ P° dważa J^ PnJoZSS Jaruzelskiego w poruszanych tu kwestiach, a zwłaszcza w odmesienT Z postawy jaką przyjął w grudniu X98I r., w czasie p ™ ^ do wprowadzenia stanu wojennego. Zarówno bezpośrednie relacjelak nS, Jo milit a m« a „r-™,„- . J . s ° Dez , zewnętrznej (czytaj: sowieckiej) pomocy feFttS "łiK J f J p0ważn ? ch *»™* *e wojska sowieckie wkrocz^ £J£S J ^^^ * mC P0Wled2ie Si? - Z do! ™nentów wynika, Ze władS SS£ 7 """^ WSpiCrać Jaruzel ^ego bezpośredmą^ocą mifaą, twierdząc, że sowiecka interwencja na terenie ziem polskich „nie wydaje sS ?^ll% tem mUSl M Wprow " drić Stan W °J en "y wh.ny^dłanTpoiaZka Jaraelskiego, poniesiona w staraniach o uzyskanie sowieckiej pomocy, sprawiła - jak ujawniają to nowe świadectwa - że był niemal gotów odłożyć całą operacie mJlta 1 ' ŻC m ° ŻC PÓŹnieJ " ^ mU Si? "*** k0I ^ Ctne "wnTtrzSe g^cje 2 Np^podczas posiedzenia sowieckiego Biura Politycznego w styczniu 198 1 r minister obronv !££h2Z2 2T ^"^ źe ^ Lsk na pokkie p^w" SSTSi ^ S n" JMn .° ? raWy ' ŻC mamy W0J ' Sk ° SOtowe d0 natychmiastowego uzyc a Cyt. za ^wędzenie Bnira Politycznego KC KPZR 22 stycznia 1981 r • o wynikach 80 n ,n ^T e) ', Centr Chranienija Sowriemfcnnoj Dokumientacji (CChSD) Fond ff ) 6'S" ' S "f* m * ^^ (S > 5 ' ■*"«* » a Posiedzeń Biura PoH^fgo JtSS? *i 1 ' PRyW dCS MWieCidg ' Partii k °™ni«y^ej, Leonid Breżniew kZS I* " meCZne JKt WyWieranie Stałe e° nadsfcu " "» ^adze Polskie poprzez ćt t- SI r' p", 6 P0Z, ° m napiCCia d ° StOP " ia - ^S ° ni b * ™ wyLymaf. Cyt. za. ..Pos.edzenie Biura Poetycznego KC KPZR w dn. 16 kwietnia 1981 r.: O Sowie Li Breżniewa z pierwszym sekretarzem KC PZPR S. Kanią (przez telefon)", 16 IV1981 (Scisle tajne), tamże, D. 41, S. 1-3. '' 3 Od końca 1991 r był to zasadniczy wątek wszystkich wypowiedzi Jaruzelskiego w tym ^e dwóch tomowjego wspomnień: Stan ^.dtap (Warszawa: BGW, 1*2) « SSToiŁtS ^f ^ ,992) - Do 1990 r - Wktó d ^< - S " Zwitek Sowecfa zamierza! w 1981 r . wejść do Polski; jeszcze we wrześniu 1991 r wwyw.adz.e dla moskiewskich „Nowych Wriemji", „38 z 21 wrzeL™ s2 Uo toS^ZSZ/r" ? **"- BeZ "W*-«.-p™i rozpadł ZwS Fakt, że w grudniu 1981 r. Jaruzelski zwracał się do władz sowieckich o wsparcie militarne, został po raz pierwszy zasygnalizowany we wrześniu 1992 r., przez emerytowanego generała armii Anatohja Gribkowa, wieloletniego szefa sztabu i pierwszego zastępcę naczelnego dowódcy Układu Warszawskiego. W tym charakterze odegrał on w latach 1980-1981 kluczową rolę w stosunkach z Polską. W 1992 r., wspominając wydarzenia z tamtego okresu, Gribkow zaprzeczył, jakoby Jaruzelski wprowadził stan wojenny, aby zapobiec inwazji sowieckiej. Przeciwnie, twierdził, że w grudniu 1981 r. Jaruzelski uporczywie dążył do uzyskania „gwarancji wojskowej pomocy (ze strony ZSRR), jeżeli sytuacja w Polsce stanie się krytyczna" 4 . Według Gribkowa, sowieckie Biuro Polityczne zdecydowanie odrzuciło żądania polskiego przywódcy, został on poinformowany, że „wojska sowieckie nie będą do Polski wysłane". Gribkow podkreśla, że Jaruzelski zwracał się do przywódców sowieckich z prośbą o ponowne rozważenie tej decyzji, ostrzegał też, że .jeśli nie otrzyma pomocy wojskowej, Polska może być dla Układu Warszawskiego stracona". Gribkow podejrzewa, że prowadzone do ostatniej chwili, starania Jaruzelskiego o zapewnienie sobie wsparcia sowieckiego, musiały wynikać z „niepewności i braku zaufania we własne siły, które w obliczu wprowadzenia stanu wojennego odczuwali polscy przywódcy najwyższego szczebla" 5 . Wspomnienia Gribkowa ukazały się w momencie, gdy Jaruzelski cieszy! się w Polsce coraz większym poparciem opinii publicznej, a nawet niektórych swych przeciwników (np. Adama Michnika). Większość Polaków gotowa była uwierzyć w jego twierdzenie, źe w grudniu 1981 r. został on zmuszony do wyboru „mniejszego zła" 6 . W obliczu ujawnionych przez Gribkowa rewelacji Jaruzelski zdecydowanie zaprzeczył, że kiedykolwiek zwracał się z prośbą o sowieckie wsparcie militarne. Przekonywał również, iż to właśnie Gribkow był w owym okresie rzecznikiem sowieckiej interwencji w Polsce* '. Po tej wymianie zdań pomiędzy Gribkowem i Jaruzelskim zrodziła się pełna wzajemnej zjadliwości rezerwa. Od tamtego czasu pojawiło się jednak wiele ważnych dokumentów, które potwierdziły przekazy Gribkowa, podważając zarazem wersję Jaruzelskiego. Były to; stenogramy z posiedzeń sowieckiego Biura Politycznego, tzw. przekazy z pierwszej ręki oraz zapisy z tajnych spotkań i rozmów. Nowe materiały uzasadniały wątpliwości, jakie wzbudzały oświadczenia Jaruzelskiego, nie miały jednak charakteru świadectw * A. I. Gribkow, Doktrina Breżniewa i polskij krizis naczala 80-ch godów, „Wojenno- istoriczeskij żumał" (Moskwa), nr 9 (wrzesień 1992), s. 52. 'Ibid. 8 Centrum Badania Opinii Społecznej, Opinie o generale Jaruzelskim i pułkowniku Kuklińskim (Warszawa: CBOS, październik 1992), s. 1-4. Zob. także: Leonid Korniow, Dla bolszinstwa Polidkaw Jaruzelski] ostajetsja patriotom, „Izwiestia" (Moskwa),"30 października 1992, s. 5. "Cytowane przez Autora fragmenty artykułów z polskiej prasy nie były kolacjonowane. 7 Ironiczny grymas historii, , JPrawo i życie" (Warszawa), nr 49 (grudzień 1 992), s. 1 1 . skutecznie rozstaw* on *ZZ L ^?f Ł Łączme z Poprzednimi relacjami Nim jednak przejdę do omówienia tego najnowszeeo doti™«.f, chciałbym przyleć się innym przekazom, IctórerówSeż pSc4^ !X Gribkowa. Niektóre z nich pochodzą z tak mcocztttZrSŁThJ wypowiedzi Michaiła Gorbaczowa, który w omawianym okrSe Lt? ", J ^ Bmra Politycznego KPZR. Będąc Wzyiatiel2ZSSeJ y r^ m podziwiał g i określał jako prawdziwegobohate^, iS^SwS r^S*^ wyboru" i „postąpił... prawidłowo" 8 .. W wywiadzie nH^ii, } 'jT mał 1992 r. Gorbaczow stwierdzał: „Małl T WkSTmfl^ rozmawiałem z nim bardziej szczerze i nr™Vn£ ?/ elne ^^^e. Biura Politycznego KPZR'^ Gn^V °^ , mŻ , ZIUektórymi żonkami o reputację w1sfaW m ™ "^ ^ że J est s P ok °J n y nnwnHA™ *»k , a -x ," . s P rawa > ^ Gorbaczow nie miał żadnych MiiS™S P ^a ^ ab y i ? romć rc P utac JC ty^ członków sowieckiego Biura Politycznego którzy w 1981 r., gdyby Jaruzelski nie wprowadził stal wojennego byh za wysłaniem do Polski wojsk sowieckich. mEHL bl przewidzieć , że będzie potwierdzał oświadczenia Janizelskieg^czTcl tSn co miało miejsce w grudniu 1 981 r. ««isiaego dotyczące tego, «,« -i 6 —, W Uc 5 nych wypadach udzielonych polskim dziennikarzom pSSTS.^3? ^IT* JarUZdSlal te W ^ l^UBiu^ routyczne KPZR me groziło Polsce interwencją wojskowa Gorbac7ow SB3S Sar?? ^ p — 35 ^micSS oofekEn 1™* !skiego kryzysu. Gorbaczow twierdził, że Susłow poinformowa meS^Sfr^ ^ ^"^ "^ b?d2ie chronić Polskę P S met>ezpieczenstwem zewnętrznym, nie zostanie jednak użyta w obliczu 7**™*,^ wewnętrznych" Według Gorbaczowa, odmo JuzyskaS^eTo SK Gorbaczow o stanie wojennym w Polsce- Generał lnr,„*i«u „ . ■, Trybuna" (Warszawa), 9 lis,; p Tl992 VI J ^ P °^ 1 P™ idł ™°' "lbid.s.2. ' " ' " 10 UL S. Gorbaczow, ŻW ire/^, Ł 2 (Moskwa: Nowosti, 1996) , 336-351 G r*a«:r W ^« wojennym w Pol ' ^S , ... . , Gorbaczowem: Jestem inm mi nr^,„„ -7 taK2e łł > ł ' ,ac ' * Michaiłem 23 października 1992 s. 9 ^ """' ^'^'^ -R«=pospolfe,- (Warszawa), 10 była szokiem dla polskiego przywódcy, który na próżno próbował nakłonić Susłowa do zmiany decyzji. W kluczowych punktach świadectwo Gorbaczowa jest zgodne z relacją Gribkowa, a fakt, że nie konsultowali ze sobą tych wypowiedzi, co więcej, do momentu konfrontacji ze stroną polską, nawet ich nie znali, jeszcze je potwierdza. Oba przekazy nie różnią się ani w ogólnym zarysie sytuacji, ani w szczegółach (dotyczących np. roli Susłowa). Ponieważ Gorbaczow i Gribkow brali bezpośredni udział w relacjonowanych przez siebie wydarzeniach, podobieństwo przekazów również wzmacnia ich wiarygodność. Relacje Gorbaczowa i Gribkowa znajdują swe potwierdzenie również w wypowiedziach emerytowanego generała KGB Witalija Pawłowa, który wiatach 1973-1984 kierował placówką KGB wWaszawie. W serii wywiadów, których udzielił on polskiej prasie, oraz w swych pamiętnikach (opublikowanych w Polsce w 1994 r., a w Moskwie w 1996 r.) Pawłów twierdzi, że Jaruzelski rozpaczliwie zabiegał o gwarancję, że w grudniu 1981 r. nastąpi interwencja wojskowa, Susłow natomiast i inni przywódcy sowieccy odrzucali jego prośby 12 . Pawłów twierdzi, że 12 grudnia, w trakcie rozmowy telefonicznej Susłow zawiadomił Jaruzelskiego o tym, że „Związek Radziecki nie będzie wojskowo ingerować", natomiast zapewni Polsce zwiększoną pomoc materialną, finansową i polityczną 13 . Pawłów przypomina, że Jurij Andropow, członek Biura Politycznego KPZR i ówczesny szef KGB, taką samą informację przesłał wówczas na ręce generała Czesława Kiszczaka, polskiego ministra spraw wewnętrznych. Kiszczak (który był bliskim przyjacielem Jaruzelskiego) zapytany w 1993 r. o relacje Pawłowa, stwierdził, że ze względu na pozycję, jaką wówczas zajmował, może on wiążąco wypowiadać się na temat działań KGB i polityki sowieckiej prowadzonej wobec Polski 14 . Te pochodzące z pierwszej ręki przekazy zostały uzupełnione przez ważne dokumenty z Rosji, Polski oraz innych krajów byłego Układu Warszawskiego, które w ciągu ostatnich pięciu-sześciu lat zostały zwolnione spod klauzuli tajności. Choć wielu materiałów zarówno polskich, jak i rosyjskich jeszcze nie odtajniono, te, które stały się dostępne, pozwalają dać wiarę świadectwu Gribkowa na temat grudnia 1981 r. Wybrane stenogramy z posiedzeń Biura Politycznego KPZR, które odbyły się w latach 1980-1981, zostały odtajnione pod koniec 1992 r., następne w sierpniu 1993 r. i na początku 1994 r. 15 . Kuka z nich, 13 Spośród tych wywiadów, zob. Dostęp do wszystkiego, „Polityka" (Warszawa), nr 8 (20 lutego 1993), s. 15; oraz Leon Bójko, A wejść nie chcieli*!, „Gazeta Wyborcza" (Warszawa), 10 lutego 1993, s. 6. Polskie tłumaczenie wspomnień Pawłowa pt. Byłem rezydentem KGB w Polsce (Warszawa: BGW, 1994); rosyjskie wydanie pt. Opieracija „Śnieg": Poł wieka wo wnieszniej razwiedlde KGB (Moskwa: TOO-Geja, 1996), " Byłem rezydentem KGB w Polsce, s. 73. u Gen. Czesław Kiszczak, .polityka" (Warszawa), nr 8 (20 lutego 1993), s. 15. -" " 15 Większość, choć nie całość, odtajnionych stenogramów znajduje się w Zespole 89 wCĆhSD, Moje tłumaczenie części z nich ukazało się w CWIHP „Bulletin", nr 5. 11 w tym jeden z 10 grudnia 1981 r., odnosi się wprost do pytania o ówczesną postawę Jaruzelskiego. Materiały pochodzące z innych krajów wschodnio- europejskich, zwłaszcza z Węgier i NRD, również wnoszą cenny wkład w naświetlenie tego problemu 16 . - Z dokumentów wynika, że Jaruzelski z gronem najbliższych współpraco- wników nie wierzyli w powodzenie wprowadzenia stanu wojennego bez pomocy militarnej z zewnątrz. Gdy w połowie września 1981 r. polski Komitet Obrony Kraju (KOK) na rozkaz Jaruzelskiego podjął ostateczną już decyzję o wprowadzeniu stanu wojennego (do uzgodnienia pozostał tylko konkretny termin), polscy przywódcy nadal nie byli pewni, czy zdołają sprostać temu zadaniu". Choć w trakcie minionych dwunastu miesięcy wielokrotnie zapewniali Tłumaczenie następnych części będzie załączone do mającego się wkrótce ukazać drukiem Working Paper. " Próbka tych dokumentów została zamieszczona pod redakcją Christiana Ostermanna, Malcolma Byrne i Pawła Machcewicza w tomie materiałów z konferenq*i „Polska 1980-1982. Kryzys wewnętrzny i wymiar międzynarodowy", która się odbyła w Jachrance (Polska) w listopadzie 1997 r., wspólnie zorganizowana przez National Security Archhre, the Cold War International Htstory Project (CWIHP) oraz Instytut Studiów Politycznych PAN (ISP PAN) z Warszawy, Wiele innych dokumentów związanych z polskim kryzysem lat 1980-1981 jest przechowywanych w Magyar Orszagos Leveltar (MOL) w Budapeszcie, w Statui Ustredni Archiv w Pradze, w Vojensky Historicky Archiv (VHA) w Pradze, w Stiftung Archiv der Parteien und Massenorganisationen der DDR w Bundesarchiv, Zentrales Parteiarchiv der SED (SAPMDB/ZPA) w Berlinie, w Bundesbeauftragte fur die Unterlagen des Staatssicher- heitsdienstes der ehemaligen Deutschen Demokratischen Republik, Ministerium Fur Staatssicherheit Zentralarchiv (BTJS-MSZ) w Berlinie, w Militarisches Zwischenarchiv (MZA) w Poczdamie, wCentralen Derzaven Archiv (CDA) w Sofii oraz w Arhwa Comitetuiui Central al Partidului Comunist Roman (Arh. CCPCR) w Bukareszcie. Pożyteczny wybór ważniejszych dokumentów z archiwów byłych Niemiec Wschodnich można znaleźć w tomie "Hart und kompromifilas durchgreifen": Die SED kontra Polen 1980/81, red. Michael Kubina i Manfred Wilke (Berlin: Akademie Verlag, 1994). 17 Kompletny zapis posiedzenia KOK z 13 września 1981 r. dostępny jest w postaci odręcznych notatek generała Tadeusza Tuczapskiego, sekretarza KOK: „Protokół No. 002/81 posiedzenia Komitetu Obrony Kraju w dniu 13 września 1981 r.", przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojskowym (CAW): Posiedzenia KOK, Sygn. Teczka No. 48. Tuczapski był w czasie tego posiedzenia jedyną osobą, która miała prawo robić notatki. Dopóki jego dziesieciostronicowy protokół nie został w listopadzie 1997 r. odtajniony (do Jachranki został dostarczony przez uczestnika konferencji Andrzeja Paczkowskiego, zastępcę dyrektora ISP PAN), wszyscy byli przekonani, że nie zachował się żaden oficjalny zapis z tego posiedzenia. Znaczenie posiedzenia KOK zostało po raz pierwszy ukazane przez pułkownika Ryszarda Kuklińskiego w długim wywiadzie pt. Wojna z narodem widziana od środka, udzielonym „Kulturze" (Paryż), 4/475 (kwiecień 1987), s. 32-13. Kukliński, wyższy oficer polskiego Sztabu Generalnego, i w latach 1980-81 współpracownik Jaruzelskiego, należał do wąskiej grupy odpowiedzialnej za przygotowanie operacji stanu wojennego. Był również ważnym źródłem informacji wywiadowczych dla CIA, dostarczając 12 Związek Sowiecki f ,« fJ«$J%^J^ wewnętrznych", robih to w "^^.^^^L/ Wprowadzenie stanu które nie będzie ^^^ ^SS^^S^ czymś zupełnie innym, wojennego, które miało na celu *«*W qu£ *° -yms ^ jącyffi Ostatnio ujawnione ^^f^e ^eśniu 1981 ,, „przywódcy posiedzeniu KOK. ^^^„JL siłY i doszli do wniosku, że są one komunistyczni w P**~°^ ^ ^ałan [tzn. wprowadzenia stanu niewystarczające do podjęcia tego typu i , wodnego] i że niezbędne będzie = e obcych ^ \«Tt * «Tnhi; Saw7 ; te bezpośrednia interwencja [wojsk] z innych 1981 r.) zdali sobie sprawę, : ze ■ ^V Ańesiaiki lat wstrzymać rozwój krajów socjalistycznych" mogłaby „pa aztesiąua , ^ — nieocenionydHnformacji na temat rozwoju militarnego Układu od wczesnych M 10 -™**TW mu _ musiał uciekać z Polski i obecnie mieszka Warszawskiego (na P°^_^™ 7^ się wywiadu z Kuklińskim, owo posiedzenie w Stanach Zjednoczonych). Kilka lat po uk ?™ S * ^£ Stanisław Kania (odpowiadając KOK (z 13 grudnia 1981 r.) streścił w ^^JS^ 2b^Ł*J Lfrontac H m pytanie d—a^ l^^ZZ^^U^ * " ™* (Wrocław: BGW, 1991) s. 110-1 U. W°sa pogram do CIA, w którym 1981r.,dwadmpopos l edzenmKOKKukl.nJwy^a gn*y * ^ przekazywał plany stanu wojennego • m ^ -J ^ - zpomocą byłeg0 wprowadzenia stanu wojennego) wkrótce nastąp. . w ^ Kuklińskiego ambasadora USA w Polsce Richarda T ■ ^"-^~„5 w Mo» Wersja wjęzyku polskim i przetłumaczyłem ją » J^ J~" z ' teczki Kańskiego, nie otrzymana przez CIA, jak, -J^^JiS próżni się od niej. W arty^le ^'^^York W SSSt. -cytowano moje tłumaczenie bez Jane Perez w „N^ York Times z^usop dzenie ^t^czonej depeszy Takie sformułowanie niekoniecznie '^^^f^f^^^^ 1 ^ wojennego zostałyby użyte m usi oznaczać, że J^S^^Sc zawsze podkreślało, że szlaku „wojska sojuszaicze C^eckie Biur mny Sow i ec kich w NRD łączące Północną Grupę Wojsk J^^g^Jye w zgodzie z tezą, że musząbyćstaranmechromone^na^ wojsko wego. Podobną polscy Uderzy P^^^ZSy P^" skie UrteU> spraw WynUWC ^ T^L KEto* zTpomoe ze strony wojsk Układu rue otrzymają wsparcia wojskowego z zewną^ interesujący jetf protokół posie^ wprowadzeniem stanu odbyło się 10 ^^jf™™ T^rtLia wyrażała zaniepokojenie, że wojennego. Część uczestników ^ "J*™^b?T „ich był Konstantij Jaruzelski P°^ e -|^d P tSa^ U ^ s&ris^ Moskwa ocemała sytuację: przekazanie mi kopii tego ^^^^o^ "*«**■ WS *"~* *"** wiele wyjaśniające omówienie A. Paczk ° wtae ^. ™ o Sejmowe, 1997), s. 134-152. Odpowiedzialności Konstytucyjnej (Warszawa: W ?»™ J^taik do- Ministerstwo * ZaLznik Nr 2: Zamierzenia resortu spraw wewnętrznych , załączn* oo. ./.aiącznuŁ 1x1 *. ,.,._.; „*,,;,«; w kram wg. stanu na daen 25 Ustopaaa Dr. , w „Ocena sytuacji operacyjno-poUtycznej, " yl " 1 '^ 15 z innych krajów, łącznie z wkroczeniem bratnich armii na terytorium Polski, w przypadku, gdyby polskie wojsko nie poradziło sobie z oporem, jaki może stawić „Solidarność" 23 . Rusaków stwierdził, że „Jaruzelski opiera swe nadzieje [na otrzymanie wojskowego wsparcia z zewnątrz] na przemówieniu marszałka Kulikowa, któremu przypisano deklarację, że armie ZSRR i innych krajów socjalistycznych skłonne są udzielić Polsce pomocy. Jednakże - o ile mi wiadomo - towarzysz Kulikow nie powiedział tego wprost, a jedynie przytoczył wypowiedź L. I. Breżniewa świadczącą o naszym zdecydowaniu, aby nie opuścić Polski w potrzebie" 26 . Rusaków ocenia przemówienie Kulikowa we właściwy sposób, błędna zaś interpretacja dokonana przez Jaruzelskiego uprawdopodobnia hipotezę, że - jak to ostatecznie widział Rusaków - polski lider chciał uzyskać sowieckie wsparcie militarne. Analogiczny wniosek wynika z uwag, jakie przedstawił na tym posiedzeniu Jurij Andropow. Wyraził on opinię, że .Jaruzelski uzależnia wprowadzenie stanu wojennego od naszej gotowości udzielenia... wsparcia militarnego". Nakłaniał też swych kolegów, aby odparli pokusę spełnienia oczekiwań Jaruzelskiego: Choć popieramy ideę intemacjonalistycznej pomocy i jesteśmy zaniepokojeni sytuacją w Polsce, bezwarunkowo problem ten musi być rozwiązany samodzielnie przez polskich towarzyszy. Nie mamy zamiaru wprowadzać wojsk do Polski. To jest właściwe stanowisko i musimy trzymać się go do końca 27 . Podobne poglądy jak Andropow wyrażał też sowiecki minister spraw zagranicznych Andriej Gromyko. Przekonywał on, że „wszelkimi sposobami musimy rozwiać przekonanie, jakie Jaruzelski oraz inni polscy przywócy mają w kwestii wkroczenia [sowieckich] wojsk. Nie może być żadnego wejścia [naszych] wojsk do Polski. Sądzę, że powinniśmy udzielić naszemu ambasadorowi instrukcji na ten temat, prosząc, aby odwiedził Jaruzelskiego i uświadomił mu nasze stanowisko" 28 . Pozostali uczestnicy wspomnianego posiedzenia podzielali poglądy Andropowa i Gromyki, byli zgodni co do tego, że prowadzone do ostatniej chwil starania Jaruzelskiego o uzyskanie pomocy militarnej nie powinny mieć wpływu na dotychczasową linię działania sowieckiego Biura Politycznego. 23 Posiedzenie Biura Politycznego KC KPZR w dn. 10 grudnia 1981 r.: w Polsce", 10 XH 1981 (Ściśtetajne), CChSD, F. 89, Op. 66, D. 6, L. 5. ** Ibid 27 Ibid, S. 1. 21 Ibid, S. 8-9. „Sprawa sytuacji 16 * * * Prezentowane wyżej dokumenty i wspomnienia są mocnym P°PJ™J" « *«*j*> na rolę odegraną przy wprowadzeniu stanu wojennego został on na początku la SewięćSąrych postawiony w stan oskarżenia i że wtelokrotme był przesłuchiwany w polskim Sejmie przez komisję ds. odpowiedzialności konstytucyjnej. W 1996 r. Sejm przegłosował umewinmeme Jaruzelskiego i pozostorych sądzonych z nim osób". Bez wątpia łagodna ocena jLzelskiego bierze się przede wszystkim z dość powszechnej opinii że w Grudniu 1981 r. dokonał on wyboru między „większym" a „mniejszym złem oraz oszczędził krajowi rozlewu krwi i okupacji wojskowej. W rze ^° « jednak jak sugerują wyżej omówione dokumenty, pod koniec 1981 r. Jaruzelski nakłaniał do sowieckiej interwencji militarnej, nie zaś P^"?'* 1 .^ W świetie tych dokumentów, jego pozycja we współczesnej Polsce, me mówiąc już o miejscu w polskiej historii, powinna zostać na nowo poddana ocenie. Tłumaczyła Inka Słodkowska « Zob. bardzo ciekawe fragmenty początkowych przesłuchań Jaruzelskiego i mnych bgych dygnitarzy: Sad nad autorami stanu wojennego: oskarienia, wyjasnienm obrona. Przed ZmOd^iedńalnoici Konstytucyjnej, red. Anna Karaś (Warszawa: BGW, 1993). Na temat głownia w komisji parlamentarnej nad uniewinniemem zob Komuja rozgrzej autorl stanu Cennego: Większość rządca PSL-SLD ra*™* ""*«£ opozycyjną UW, KPN, UP, „Rzeczpospolita" (Warszawa), 14 lutego 1996, s. 1-2. KJka miesięcy później decyzja ta została zatwierdzona przez Sejm. 21 20 Zeszyt roboczy general-lejtnant W. I. Anoszkin Ambasada ZSRR w PRL tow. Borys Iwanowicza Aristow to w. Wasyl Wąsy kwicz Spirin Przedstawicielstwo KGB w PRL tow. Witalij Georgiewicz Pawlow tow. Nikołaj Siergiejewicz Leonów Treść (1981-1982) 1) Wyjazd do Polski (7-17 XII 1981) na czas wprowadzenia stanu wojennego. 2) wyjazd do Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej na ćwiczenia „Drużba-82** (Czechosłowacka Armia Ludowa, Centralna Grupa Wojsk i Węgierska Armia Ludowa) 25-20 I 1982. Spotkanie z tow. Husakiem, Dźurem i Radą Wojskową Centralnej Grupy Wojsk. 3) Wyjazd do innych krajów Układu Warszawskiego (do 20 III 1982) godzina 9 (czasu moskiewskiego) 10 XII 1981. polecenia D.F. Ustinowa W toku prowadzonych rozmów - odpowiedzieć Polakom - koniecznie podkreślać „sprawę polską winni rozwiązać sami Polacy", „My nie szykujemy się do wprowadzenia wojsk na terytorium Polski". 1635 ?[' w.G. [Kulikow] przyszedł od tow. Aristowa, który w sposób ściśle konfidencjonalny zakomunikował, że Na polecenie Jaruzelskiego dzwonił Milewski i zadał następujące pytania: 1) Prosimy aby przyjechał do nas ktoś z kierownictwa partyjnego. Kto będzie i kiedy? ' W oryginale znak zapytania i wyktzynik oddzielone od pozostałej części zdania grubą, pionową linią. 2) Ogłosić oświadczenie o poparciu dla nas. Aristow odpowiedział, że propozycja przekazana kierownictwu. 3) Czy możemy liczyć na pomoc po linii wojskowej ze strony ZSRR (o dodatkowym wprowadzeniu wojsk)? 4) Jakie będą przedsięwzięcia w zakresie pomocy ekonomicznej dla Polski ze strony ZSRR? Aristow — Rusaków. Odpowiedzi Rusakowa: 1) Nikt nie przyjedzie; 2) Środki zostanąpodjęte; 3) Nie będziemy wprowadzać wojsk; 4) Odpowiedź przygotuje Bajbakow. To dla nas straszna nowina!! Przez półtora roku paplanina o wprowadzeniu wojsk - wszystko odpadło. Jaka jest sytuacja Jaruzelskiego?! 18 10 Rozmowa z tow, S.S. Gurunowem. - Przyszliśmy z Ambasady. Spotkanie z Aristowem i Pawłowem. Prawie nie ma nic nowego w stosunku do tego, co jest w telegramie. Wysłano II szyfrowany telegram z trzema podpisami... 3 1. Jednocześnie silne napaści na stosunki gospodarcze Polski z ZSRR Wysuwano (zjazd Solidarności część I) żądania o wyjściu [Polski] z Układu Warszawskiego i RWPG oraz nieużywania dla celów sojuszniczych linii komunikacyjnych przechodzących przez polskie terytorium. Poszczególni prowokatorzy poddają w wątpliwość istniejące granice polsko- radzieckie, złośliwie zakłamują historyczną rolę Armii Radzieckiej w wyzwoleniu Polski od okupantów hitlerowskich. Wszystko to wywołało uzasadnione wzburzenie wśród ludzi radzieckich. »Prawda" z 11 XE 1 98 1, s. 5, w tv 4 11 XH 1981 O V a (czasu moskiewskiego) W.G. [Kulikow] zebrał generałów dla wyjaśnienia sytuacji Złożyliśmy o niej raport D.F. Ustinowowi - ton rozmowy umiarkowany!! Po śniadaniu poszliśmy do Ambasady. 2 Fragment napisany na marginesie wzdłuż strony. 3 Wielokropek w oryginale. 4 Dopisek na marginesie 24 Tow. B.I. Aristow postawił następujące zagadnienia: - dopracować kwestię ewakuacji rodzin; - samoloty do Brześcia dla ewakuacji; - kuchnie do Ambasady dla wyżywienia istniejącej już ochrony. 1130 Rozmowy telefoniczne W.G. [Kulikowa] z Siwickim . Wymieniono poglądy. Siwicki chce kontynuacji spotkania w porze obiadowej dzisiaj 14-15. Tnw. Pawłów prosił W.G. [Kulikowa], aby porozmawiał z D.F. Ustinowem o przyjeździe do Polski Władimira Aleksandrowicza Kriuczkowa. „Na tym etapie nie będzie radzieckiej obecności" - tak odpowiedziano tow. Milewskiemu w Moskwie (p. depesza B.I. Aristowa z 10 XII 1981). [„JDystansujecie się od nas" - Jaruzelski Do decyzji Naczelnego Dowódcy Zjednoczonych Sił Zbrojnych (moie propozycje') 11 XII 1981 Raportowano ND ZSZ o 14« (czasu miejscowego). Zatwierdzono. Będę działał . 1. Zadecydować o rozmieszczeniu w Ambasadzie (praca, odpoczynek, wyżywienie) - Titow. Fiodorów 2. Łączność - „Buława" w Ambasadzie. Skąd [i] gdzie zorganizować. Załoga, żywność, węzeł sanitarny J itd. - Borisów. Przegonić dowódcę po wyznaczonej trasie 12 XII. 3. Ochrona i obrona. BTR 7 Szyłki. Polskie znaki rozpoznawcze. MJerężko. Swoje [znaki] zdjąć. 4. Miereżko - Oliwa, kompania dla obrony Ambasady. 5. Kuchnie -jedną dla wyżywienia. Produkty. Fiodorów - przyjąć. 6. Borisów - schemat łączności z Molczykiem, Sztabem Generalnym, Oliwą okręgami, Przedstawicielstwem, Zarudinem, Rembertowem. 5 Dopisek na marginesie * Wielokropek w oryginale. 1 BTR - transporter opancerzony. 25 Me r ^ r S rt dla P-^c^a się . ^.^ w MQN ^ ^ 8. Piloci - hotel na Sulkiewicza w nocy z 12 na 13 XH (Tu-134^ An-24 w pułku na lotnisku -Titow. 9. Jeszcze jeden gabinet - Anoszkin. W 7 gabinetach - „końcówki Buławy". [10]. Rozdzielić ludzi: sJZSZS&Sf* "- *— * ™». ^ P»Pow, Uchoi, WjSłaćjdo Rembertowa: Miereżko H^Ź^t?*""- «-*-*». Uri* On** Fiodorów, 11. Ząradin- żywność! 12. Zabezpieczenie w mapy - Greczjęhą. Zalecenia ND - 1. 2 An-26 w Brześciu 2 An-26 w Kszywie 1 An-24 Okęcie Tu-1 34 Okęcie H-l 8 łącznikowy - Brześć (Kszywa). 2. Wziąć lekarzy: od Zarudina. 3. W sprawie broni dla oficerów. Stąd? W Sztabie Generalnym. Ragort ministrowf nhmny D F TJstinowowi 1 7 35 (czasu moskiewskiego) 11 XH 19gl s R zSv2f U BCZ ******* ™ W rozmiarach szyfrowanej depeszy + uzupełnienia. Rozm owa z tow. SiwirUm Odl^Cczasumoskicwsldc^limwgl Bardzo ważne" Helenow wa^ie. 9 Dwa ostatnie nazwiska skreślone. Dwa słowa nieczytelne. 26 Siwicki : Termin akcji z soboty na niedziele . Decyzja ta nie została dotąd przekazana do wykonania. Wie o tym wąski krąg osób. Sytuacja komplikuje sie . Posiedzenie „S" w fabryce. Zebrało się ok. 200 facetów 10 . Z polecenia Jaruzelskiego: Kiedy wszystko osiągnie punkt kulminacyjny, prosi o odpowiedź na następujące pytania : 1) Czy strona radziecka skierowałaby [kogoś] dla konsultacji w kwestiach politycznych wprowadzenia stanu wojennego? 2) Później - prośba o przekonsultowanie spraw gospodarczych. Sytuacja gospodarcza jest dramatyczna. Dziękuję Bajbakowowi Rozumiemy trudności w ZSRR, lecz liczymy na bratnią pomoc w związku z naszą decyzją - z zadowoleniem witamy również Wasz przyjazd. Jest to dla nas poparcie dla sprawy wprowadzenia stanu wojennego, wyjścia z kryzysu. W. W. [Jaruzelski"! jest bardzo zmartwiony tym, że nie przyjechał nikt upoważniony z kierownictwa ZSRR. abv przekonsultować z nami zagadnienia wielkiej pomocy gospodarczej i wojskowej. [ ...]" Pozostały 24 godziny do bardzo bolesnego momentu . Nie mamy jednak konsultacji politycznych ze strony ZSRR. W rozmowie telefonicznej z tow. Andropowem zrozumieliśmy, że możemy liczyć na pomoc w n etapie naszych działań . My jednak nie wiemy jak Związek Radziecki rozumie n etap. Na tym etapie o wprowadzeniu wojsk żadnej mowy być nie może 12 . W. W. rjaruzelskfl stawia pytanie dlaczego, że jeśli przedtem było jasne, to w ostatnich dniach sytuacja sie zmieniła . Przeciwnik, popierany z zewnątrz, idzie na zaostrzenie sytuacji. Kościół - jeśli przedtem zachowywał się neutralnie, to teraz idzie na zaostrzenie. Może on zjednoczyć się z „S", skupić wokół siebie młodzież, i zaczną się starcia. Tydzień temu zwracaliśmy się do kierownictwa radzieckiego - ale nie ma odpowiedzi. 10 Po ros. - mołodczikow. " Dwa wiersze skreślone, nieczytelne. 12 Adnotacja na marginesie. 27 Tow. Jaruzelski spotkał sie wczoraj z Aristowem. podnosił kwestie wsparcia politycznego i ekonomicznego : jaka będzie reakcja ZSRR na nasze działanie? Od powiedzi jednak nie było . Nas bardzo niepokoi to, że dzisiaj radca ekonomiczny Ambasady (z Przedstawicielstwa Handlowego) przekazał ministrowi handlu zagranicznego, że z 30 000 ton [ropy?] 12 000 skierowano do Legnicy. Mowa o tych dostawach, które już idą do nas Bardzo ważne 13 . Całokształt tych problemów - nie ma spotkań na najwyższym szczeblu, nie ma konsultacji politycznych; - sprawy gospodarcze; i my nie możemy iść na awanturę, jeśli towarzysze radzieccy nas nie poprą Jeśli przedtem przyjeżdżali do nas Gromyko, Andropow, Ustinow, to teraz nikt nie przyjeżdża. Nie otrzymujemy odpowiedzi na nasze zapytania. W. Wład[ysławowicz Jaruzelski] jest bardzo zdenerwowany [...]" dopóki jest czas i otrzyma odpowiedź w terminie 10°° 12 XII . Członek Biura Politycznego, pomoc gospodarcza, wprowadzenie wojsk, 4 pytania prośba 15 . W przeciwnym wypadku możemy przesunąć termin wprowadzenia [stanu wojennego] na jedną dobę, to maksimum. . .Trzeźwo oceniamy sytuację, i jeśli nie będzie politycznego. ekonomicznego i wojskowego wsparcia ze strony ZSRR, to nasz krai może być stracony (dla Układu Warszawskiego)". Bez poparcia ZSRR nie możemy iść naprzód, pójść na ten krok. + Stan W. W. [Jaruzelskiego] bardzo nerwowy, psychicznie. Z ciężkim sercem wszystko to przekazuję. - Zdecydowanie jest u kierownictwa, lecz trzeba rozwiązywać sprawy. W. W. [Jaruzelski] chciał pojechać do ZSRR. Czas jednak nie sprzyjał. Proponowałem pojechać wcześniej, lecz sytuacja nie pozwalała 16 . 13 Uwaga na marginesie; fragment do końca strony zakreślony linią na marginesie. 14 Słowa nieczytelne. 15 Uwaga na marginesie. 14 Fragment zakreślony na marginesie. 28 Podstawiliśmy prośby ambasadorowi, lecz odpowiedzi brak. SEELi ^lity-ym powinniśmy iść na prawnika. „Mechanizm działa, łuk napięty" - to po linii wojskowej. (z 13 na 14 XH), ale nie później. . . WG [Kulikow]: Co wyście przekazywali ambasadorowi - me jestem WPC W" HrP-fp-P-ad^ście w zakresie p^ygotowania wprowa- dzenia stanu wojennego. Jest ona znacząca. Siły do tego macie. O tym wiemy. 7l kościół zaktywizował swoje działania, to dlatego, że me dawaliście należy^ good om^^ , hvć Kadra kierownicza Wojska Polskiego jest dobrze nastawiona i me może być mowy o żadnym awanturyzmie. Macie realną siłę. Oświadczyhście, że Polska zdolna jest "^JST* swojeTobkmy. MówUi wam o tym wasi przyjaciele i wy o tyn £™£* _ Myśmy wiele mówili o tym również na Komitecie Munstrów ^Obrony. Teraz trzeba działać Odkładać terminu nie należy, i nie ma tataej potrzeby. Nie wiem co mówił Andropow. Ale przyjaciele pozostają przyjaciółmi. Wszystkie sprawy przedstawię swojemu kierownictwu, a wy powmmście "I^ESIŁ zaktywizował, to oczywiście odczuł swoją słabość. md °Ż e tiŻ°ZT^^:: My to ro^emy, rozumie ikicrltcrwTskwie. Ale co to znaczy, * tow. Jaruzelski me podjął ostatecznej decyzji?? Czyż tak? Chcemy o tym wiefeeć Co się tyczy przyjazdu Bajbakowa, to rozpatrzył on wszystkie kwestie, i powiedział, że rząd rozpatrzy. 29 Siwicki : O „awanruryzmie". Myśmy to słowo wiązali z konsultacjami politycznymi. Nie chcemy pokazywać roli partii w tym konflikcie. Jak kierownictwo radzieckie ocenia naszą akcję. Na tę akcję idziemy pod hasłem „ratowania Ojczyzny" „ratowania narodu". W tym sensie było użyte słowo „awantura". W.G. [Kulikow]: Dlaczego powstał problem pomocy wojskowej? Myśmy omówili wszystkie aspekty stanu wojennego. Siwicki : Decyzja podjęta. Premier prosi o odniesienie się do tych kwestii ze zrozumieniem, z aprobatą. Jeszcze raz przypomina o swoich prośbach. Bez pomocy z zewnątrz nam Polakom będzie trudno. Wróg powiedział swoje ostatnie słowo. Strony wyraźnie zarysowały swoje pozycje. Teraz mowa jest o zdecydowanej walce z kontrrewolucją. Powstała już i zaczyna działać „Wojskowo-Rewolucyjna Rada Ocalenia Ojczyzny". „Chce aresztować 50 osób ze starego kierownictwa". Wzajemne podziękowania i pozdrowienia. P.S. Siwicki wyjechał nieusatysfakcjonowany. Niczego nowego od W.G. Kulikowa nie uzyskał i nie usłyszał. Naczelny dowódca Zjednoczonych Sił Zbrojnych jest spętany przez Moskwę!! 12 xn 930 Naczelny dowódca Zjednoczonych Sił Zbrojnych rozmawiał z tow. Gorumowem i dał wyjaśnienia do naszej wczorajszej depeszy z trzema podpisami: Aristow, Kulikow i Pawłów. Szyfrówka bardzo zła[?]. Wprowadzenie stanu wojennego jest uzależnione od wykonania czterech punktów. Jaruzelski zażądał spotkania na najwyższym szczeblu, odpowiedź o okazaniu pomocy wojskowej itd. Tow. M.W. Proskurin (10 10 czasu moskiewskiego) - dyżurny grupy (naszej) Sztab Frontu o 6 30 ruszył na ZSD [zapasowe stanowiska dowodzenia] Warszawski Okręg Wojskowy o 20 00 ruszył na ZSD; razem 1,5-2 km[?] Pomorski OW 2 40 w rejon Bydgoszczy (na północ) ZSD Śląski OW 22°° Wrocław - ZSD 55 Pułk Zmechanizowany 16 Dywizji Pancernej p 5 00 12 XII - koncentracja na południe od Szczytna 30 13 Pułk Zmechanizowany 16 Dywizji Pancernej o 53° 12 XH był w rejonie Gniezna, o 14 00 - oczekiwana koncentracja. W ciągu nocy dowódcy OW doprowadzili do potowości bojowej : 34 Pułk Desantowy 7 Dywizji Desantowej 32 Pułk Zmechanizowany 8 Dywizji Zmechanizowanej (Kołobrzeg) 49 Pułk Zmechanizowany 20 Dywizji Pancernej (Wałcz) 12 Pułk Zmechanizowany 4 Dywizji Zmechanizowanej (Gorzów Wlkp). 17 Pułk Zmechanizowany 4 Dywizji Zmechanizowanej (Wędrzyn Pomorski) 42 Pułk Zmechanizowany 1 1 Dywizji Pancernej (Żary) 33 Pułk Zmechanizowany 2 Dywizji Zmechanizowanej (Nysa) 25 Pułk Zmechanizowany pułk Czołgów 10 Dywizji Pancernej (Opole) razem- 10 pułków. Pozostałe związki i oddziały WP - na swoich miejscach dyslokacji 1000 (czasu moskiewskiego) Grupy operacyjne Północnej Grupy Wojsk będąnp. w Śląskim i Pomorskim O W - w składzie po 4 oficerów. 8 batalionów doprowadzono do gotowości bojowej. -"915 10 oficerów ze Sztabu Zjednoczonych Sił Zbrojnych wyleciało z Moskwy Nasze rozważania z W.G. [Kulikowem] o możliwym składzie naszej grupy rządowej [która ma przybyć] na prośbę Jaruzelskiego: Susłow (Gromyko) 17 Andropow (Ustinow) Rusaków Kriuczkow Komisja Planowania (1 z trzech zastępców) Propozycje aprobowano (p. strona następna) 1300 rozmowa 7 n.F. Ustinowem W.G. [Kulikow] zreferować sytuację. 17 Obok nazwisk pionowa linia. 11 Uwaga na marginesie. 31 D.F. fUstinow] poinformował, że możliwy jest wyjazd do Polski na zasadzie głębokiej tajemnicy: Susłow, Czemienko, Rusaków, Rachmanin 19 . 13 XE 1981. 23 00 - łączność jest 24 00 - łączność jest - wprowadzenie „stanu wojennego" 5 [3] 00 1 3 XII - początek blokady łączności 1) Miereżko, 2) do Brochanowa 3) Jemelianow - odwołanie, oddziały MON 20 . Wojskowa Rada Ocalenie Narodowego - 15 osób. W nocy przyszła informacja, że powstała „Rewolucyjna Rada Ocalenia Narodowego" w składzie 15 ludzi. Tę informację przekazał mi M.W. Proskurin, chociaż są dane, że nazwa tej rady nieco [inna] - 16 - ale inni! Zorientować się co do nazwy i nazwisk - kto wchodzi w jej skład?? 600 Cczasu miejscowego^ 13 XII 1981 - tow. Jaruzelski zwrócił sie do narodu przez radio i telewizje 21 . Jaruzelski Siwicki Molczyk + 3 dowódców [OW], Marynarka Wojenna Tuczapski dowódca dywizji Wszystkie zadania [...] 22 r ?! 23 3 00 - sygnał do wojsk [w sprawie] przejścia w stan alarmowy z wejściem w rejony koncentracji. ?! Wałęsa (Bujak, Michnik) - uciekli z Gdańska, część kierownictwa „S" aresztowana. 5 25 Zarudin : Milicja w Legnicy nie działała. 5 50 N.W. Ogarkow - co w sprawie komunikacji? - przykrycie [?] wybrzeża? 19 Fragment oznaczony pionową linią na marginesie i skreślony. 20 Uwaga na marginesie. 21 Fragment oznaczony na marginesie pionową linią 22 Jedno słowo nieczytelne. 23 Znak zapytania i wykrzyknik na marginesie; obok pionowa linia. Wyjście wojsk - 5 00 wyjście Warszawskiego O W. - o 6 00 wyjście reszty. 83-18 Siwicki 24 Wałęsa + złapany (doniósł Siwicki) Marynarka Wojenna - zaczyna przykrycie 6 00 (otrzymała zadanie 3 00 ) 89-71 Szczegłow 25 ?! Michajlina - trzeba odwołać i posłać do floty (tutaj) Wszystkim pozostałym - [związać się] z Głównym Zarządem Operacyjnym Tiereszczenko, przebywający w Legnicy, donosił: Legnica - akcja trwa. Zaczęli z opóźnieniem ([zatrzymano] około 20 ludzi) Sygnał - Rapacewicz, Użycki Użycki : 8 Dywizja Pancerna - na Gdańsk 20 Dywizja Pancerna - na Bydgoszcz 1 1 Dywizja Pancerna - Wrocław. Miereżko doniósł, że u nich wszystko w porządku. We Wrocławiu i Legnicy zbierał się tłum. Wrocław - 250-300 ludzi. Oporu nie stawiają. Radiostacja od wczoraj pod kontrolą 5 00 - 10 000 żołnierzy wchodzi do Warszawy. Bujak, Michnik - zbiegli. Lublin - starcie z milicją Białystok - wszystkich zatrzymano. W Warszawie zatrzymano 60-70% Szczecin - dobrze Legnica- 100% Gdańsk - dobrze Spisy grup operacyjnych przy okręgach wojskowych, Marynarce Wojennej, Wojskach Obrony Powietrznej [Kraju], Wojskach Lotniczych. II Sołowiow - 15 ludzi. Intendent 25 ludzi (F.G. Titow). 24 Fragment w ramce. 25 Fragment w ramce. 32 33 „Krajowy Podziemny Komitet «Solidamości»" 26 Pierwsze posiedzenie Woiskowei Rady Ocalenia Narodowego fi 100- 123°) 1 5 p ; nd7inv W. Jaruzelski (+ wiceministrowie) Do prowadzić do świadomości n arodu, że woisko uratowało naród i ojczyznę. Moment wybrano tramie, [...]" nie było, dalej odkładać nie można było. Idealnie uwzględniono nastroje mas oraz inne czynniki. Pierwszy sukces iest. ale trudności przed nami . Zachód będzie bojkotować, lecz sojusznicy pomogą. Stan woienny winien trwać kilka miesięcy . Jednak w miarę zaprowadzania porządku - wojewodowie wykazują zdecydowanie, jest organizacja, wymagal- ność. Umacniać sympatie dla armii i floty. ' Myślałem o wprowadzeniu dla Kompanii Honorowych rogatywek Przeprowadzić natychmiast; będą [...]" kadr wszystkich instytucji, [...f. Uważa, że trzeba wydzielić strefy dla dowodzących : [Marynarką Wojenną] Gdańsk - Janczyszyn [Wojskami Obrony Powietrznej Kraju] Katowice - Łozowicki [Wojskami Lotniczymi] Poznań - Krepski Mianował gen. Zielińskiego (szef Departamentu Kadr MON) sekretarzem WRON. Zdiać woiewode katowickiego- mianow ać pen. Paszkowskiego (byłego ambasadora w Mongolii). Operacja zaczęła się w Warszawie W Hucie im. Lenina - podjąć środki i zaprowadzić porządek. 20 komisarzy przy rrunisterstwach (wszyscy generałowie) - [...] 26 Nazwa w ramce. 27 Słowo nieczytelne. 21 Jeden wiersz nieczytelny. 29 Słowo nieczytelne. 30 Jeden wiersz nieczytelny. 31 Jeden wiersz nieczytelny. 34 wszystko, co było przedtem. Wskazał, aby w planie historycznym wszystko było i 32 Ocena zachowania Jaruzelskiego: wiele Ja"; wojsko zapomniane. Czuje się przesycenie fasadowością. Moja ocena - pogląd osobisty 33 Wałęsa to karta polityczna. . Mv go jeszcze wykorzystamy" . Wałęsa ogłosił dzisiaj głodówkę. Wystąpił Krepski. O czym? Wystąpił Siwicki i każdemu oddzielnie dawał wskazówki. Danych brak. Projekt szyfrowanej depeszy do Moskwy 1.7 n. Wojskowa Rada [Ocalenia Narodowego] koncentruje całą władzę polityczną w kraju [...]. Według naszej oceny na razie nie ma charakteru kolektywnego kierownictwa. Tow. W. Jaruzelski zachował nadal w swoich rękach pełnię kierownictwa politycznego i wojskowego. Dotychczasowe rezultaty walki zmierzającej do rozgromienia kontrrewolucji potwierdzają istnienie dostatecznych sił dla jej rozgromienia, siłami własnymi, bez jakiejkolwiek pomocy z zewnątrz po linii wojskowej. Aktywna działalność organów MSW i Wojska Polskiego w zakresie izolacji przywódców kontrrewolucji umocniła w chwili obecnej wojskowe i polityczne kiero- -wnictwo kraju, stworzyła niezbędne przesłanki dla stabilizacji sytuacji społeczno-politycznej w kraju. Układ sił przesuwa się stopniowo na korzyść kierownictwa krajem 34 . Gospodarka patrz Oleg Nikonow Rozdziały o polityce zagranicznej N.S. Leonów 35 Jednocześnie udział znacznej części klasy robotniczej w strajkach świadczy o tym, że idee kontrrewolucji są jeszcze żywe w szerokich masach ludowych. 32 Zdanie urwane. M Uwaga na marginesie oddzielona pionową kreską od zasadniczego tekstu. 14 W obu akapitach liczne poprawki. Nie uwzględnia się słów skreślonych. M Oba wiersze ujęte w ramkę. 35 Dlatego jedynie zdecydowane rozgromienie kontrrewolucji utrudni przejście nierozbitej części jądra kierowniczego na stopę nielegalną i przygotowanie kolejnej fali wystąpień antyrządowych. Rozmowa z tow. Siwickim 20 10 czasu moskiewskiego 16 XE 1981 Tow. Siwicki : Według naszej oceny - n etap, nowa jakość. Ogniska „S" w wielu dużych ośrodkach przemysłowych. W toku II etapu kierownikami „S" [są] ocalali z I etapu przywódcy „S", których nie złapano. W ciągu pierwszych 2 dni oporu nie było. Dzisiaj opór wzrósł . Zabito 7 górników, raniono 20 z „S", 1 1 milicjantów i 1 oficera. Wróg nie oddał pozycji 36 . Ośrodki kontrrewolucj i: Śląsk, Górny Śląsk [tak w tekście], Wrocław, Gdańsk, Szczecin. Lublin i Warszawa - wahają się. Kościół ostro poszedł na prawo. Ukrywa kontrrewolucjonistów w kościo- łach, organizując spotkania w kościołach, klasztorach. Wczoraj odbył się Episkopat i podjął bardzo niedobre decyzje; wydaje się ochraniać kontrrewolucjonistów. Uważa się, że stan wojenny ograniczył wolności narodu, że „S" - to organizacja, która winna być zachowana Za to odpowiedzialnością obciąża się rząd 37 . Intelektualiści naciskają na nas, aby wypuścić zatrzymanych, piszą do nas, z poparciem nie występują. Konsul amerykański w Krakowie prowadzi działalność dywersyjną - oddział wojska [...] 38 Na marginesie słowo nieczytelne oraz cyfra „47" ' Akapit zakreślony na marginesie pionową linią. Słowo nieczytelne. 36 - Fiszbach - [...] 39 . Kraków - wprowadzono wojska Ludowej Republiki Bułgarii do Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej - łączność z zakładami metalurgicznymi w Krakowie [...J 40 . W Gdańsku wystąpiło ok. 20 000 ludzi. U Czyrka siedzi ambasador ale on nie reaguje, przeciwnik włączył się do walki. Złapano Krupińskiego - zastępcę Wałęsy. 17 XE 1970 -rocznica wystąpień [...] 41 W * Może być wielka draka. W wojskach nastrój dobry. Podtrzymują milicję. Wiele przedsiębiorstw sprzeciwia się wejściu milicji, wchodzi armia - zezwalają. Wielu aresztujemy. Co noc przeprowadzamy operacje. [...] 42 . Fabryka strajkowali, kogo trzeba aresztowali!! Wszystko to już za nami, ale oczywiście główne przed nami. Jakie decyzje? 1) Kontynuować aktywne działania [...] 43 jeśli brak sił dla [...] 44 2) WRON posłała ostrą notę Glempowi. Zachowanie kościoła jest pełne sprzeczności: aby nie dopuścić do oporu, on [...f s i szeregu innych momentów. Lecz nota jest ostra. Glemp pojechał do Dąbrowskiego ([...] w Gnieźnie). Dzisiaj zostanie powiedziane, kto z przywódców został internowany Będzie specjalne sformułowanie dotyczące Wałęsy. Mamy nadzieję go wykorzy- stać. Myślę jednak, że on się me zmieni. To kanalia [swołocznoj czełowiek]. Kontrwywiad przejął obserwację podziemnej „S". Przez telewizję zostaną opublikowane teksty dla kierowników regionalnych oddziałów „Solidarności". y Jeszcze raz będziemy wyjaśniać dlaczego możemy użyć broni. WRON wyjaśni ludziom, że my „za" tym co nowe, aby nie wracać do starego. Idzie wymiana nie tylko przywódców „S", ale i pracowników partyjnych. Słowo nieczytelne. 40 Nieczytelne trzy linijki. 41 Nieczytelne dwie linijki. 42 Nieczytelne 5 słów. Słowo nieczytelne. Nieczytelna jedna linijka. 45 Słowo nieczytelne. 37 Damy węgierski film. Pokażemy ludziom jak [...]*. Może to będzie [...f Zwiększamy liczbę oficerów na fabrykach. Tam podstawowe trudności. Tutaj nie mają co robić. Zmienimy metodę nacisku siłowego. Jeśli przedtem przepuszczaliśmy pułk przez Warszawę, to będziemy się kręcić co godzinę. n Zarudin na 21-23 XE przygotował kierowców do przejazdów przez trasy. Nie przeprowadzać tego. Zakazać 500-kilometrowych jazd!! W.G . [Kulikow] podziękował za informację. Aktywność działań milicji. One przynoszą nową. jakość. Wszystko doprowadzić do świadomości przeciętnego Polaka. Siwicki- Już dziś-jutro ogłosimy wyroki. Ale sprawa idzie z trudem. ProkuTatozy na to nie idą. Zmuszony byłem uprzedzić prokuratora generalnego PRL. Jesteśmy spóźnieni, straciliśmy trzy dni!! W.G . [Kulikow]: O wysłaniu niejawnych grup wywiadu. Z wprowadzeniem stanu wojennego winno być [...] jądro partii. Trzeba zdecydować o wszystkim naraz. O odsunięciu komitetów partyjnych - to my popieramy. Jeśli zrobiono krok naprzód, to trzeba sprawę doprowadzić do końca. Nie powinno być półśrodków. . Aktywizować pracę środków masowej informacji. Trzeba pokazywać prawdziwych winowajców. Siwicki : Tak, dzisiaj zaczniemy. _ , W.G . [Kulikow]: Nasza pomoc gospodarcza. Myślimy, że zaktywizują się również nasi sojusznicy. Siwicki : Tak, dzisiaj powstał rejon przeładunkowy. Wszystko bierzemy na siebie. 71 Kategorycznie [...]* 21 XII jako dzień zakończenia operacji. W.G . [Kulikow] poruszył kwestię kierownictwa partyjnego. Ma na myśli Fiszbacha, który rozkłada aktyw. Siwicki- W najbliższym czasie zdejmiemy i wojewodę i I sekretarza na WybrzeżuTprzygotowujemy trzy zdjęcia w Gdańsku, Szczecinie i Elblągu. 44 Trzy słowa nieczytelne. -— 47 Tekst urwany. 48 Trzy słowa nieczytelne. 45 Słowo nieczytelne. 38 W.G . [Kulikow]: Trzeba śledzić za ambasadami (NATO). Cały obóz socjalistyczny jest z nami. [-] 50 Macie wielu dobrych dowódców. Oliwa - chłodna głowa. Janczyszyn powinien być bardziej aktywny. Rapacewicz - dobry. Z Użyckim - nie spotkałem się. Baryła - [...]", ale doświadczenia mało, [...] 52 pomoże. Co z Wałęsą? Siwicki : Dziś przez telewizję będzie powiedziane, że aresztowano 50 przywódców „S". Partia jest słaba. Wiele chełpliwości! Przygotowujemy 50 000 sztuk broni dla rozdania kierownictwu partyjnemu. Ja „za" nową strukturą kierownictwa partyjnego. Baryła - przeciw. Jest obawa, że w tej sytuacji może zaiskrzyć. 2 1 06 . Zadzwonił W. Jaruzelski. W.G . [Kulikow] wziął słuchawkę i porozmawiał z nim. Poprosił o bardzo krótkie spotkanie . Siwicki : Oliwa - dobry. Rapacewicz - fizycznie chory. Daje o sobie znać poprzedni uraz. Użycki - mądry, zdolny i zdecydowany człowiek. Janczyszyn zachowuje się nierówno. Ale teraz rozwinął się. Jestem za tym, aby jego nie ruszać. Jestem za tym, aby go nie zmieniać, dopóki nie pójdzie źle. Według stanu na 17 XII. Wstępne wnioski , ocen kategorycznych nie dawać. + nastroje w kierownictwie - osobiście tow. Jaruzelskiego. + problemy w stosunku do partii w terenie. Odpowiedzialność spoczywa na komitetach wojewódzkich. My w duchu marksizmu-leninizrnu. To pierwsze oświadczenie pod kierownictwem Jaruzelskiego. Propozycje — na bratnią pomoc + (elementy poparcia i pomocy). 50 Nieczytelna jedna linijka. 51 Słowo nieczytelne. n Słowo nieczytelne. 39 Śląsk wywołuje szczególną troskę. + Powiedzieć „o konieczności złożenia programowego oświadczenia .,. 53 + Umacnia się pozycja Zachodu. Zamroziły się wszystkie więzi ekono- miczne na określony czas. Nasza pomoc ekonomiczna bardzo dobrze przyjęta. Telefony L.I. Breżniewa - częściej ... M Wieczorem 16 XII 1981 dostaliśmy rozkaz od D.F. Ustinowa zakończyć pracę w Polsce i w tajemnicy wylecić do Związku, do Moskwy. Uzgodniono z L[egnicą?]. Około 2 00 byliśmy na Okęciu i odlecieliśmy do Moskwy. Ale to było [już?] 00 czasu moskiewskiego. Tłumaczył Aleksander Kochański " Wiełokoropek oryginału. Wielokropek oryginału. Cała ta część napisana ukosem. 40 ! I i /s* \ ' '■ ' ' ' ! * • . / i i i ■ ' • ' ; ! ' ' ' ■ ' i ! I ! i i < r -i i i < |. i | i I i I I j I I • y ii > -gf/e-TĆ-yA^f*-? /wi- I ćf I /lf*-V e -r~t-S"\-' ŁĄCZ. *•-«-«-/'— V ! ; I j •Ą} i t-4L/' | £-t£ks*(J\ Ą-£*-f\ •f.rsoj. fSfyfy, .:• I : I i ix ^^^\A /^^ J Q<'' 'ty)- / ~ > Y'f \ f ^yź*' ■. ' • Li., i... . !.._!_.. I L. ' J J I ! i I 1 J_ i ! « i ! lii" i 1 "i ! I' I" i "i i i i i i * i ■<%/ i ? i i iii, — Iii; -\A \-\ i | r\ I . ( , . . . -m -J2im\ \7Z ._ i — Ja Pf/fćCLdJt £Źf jĄ£*te±\*f 1 A- y « ' l ' j ĆT. CUJf SCy^i* J(r yy \y/ mJą. ^//\ L \&r±"J \,\ ' \yf ~ yjir ?{.- &.'JĆfL. o3-/t$\ (£>/ &,/fscAf/Ą . I I i I \&?^Ae:*\ c?.^,?*f-h p$-7/'\ty€rkĄ '\'i"y/\Jfó t-ĆZa-es ć/r^tj-euyę ewy ?Ł/StSSi /y y t '-elTę/fe ■/- /LĄ/u/aśs i r i* I*-'! ! ! ! '•' i [." T ■i "i ^ i t i' .'f f " r W/^ •7? PTtf&ffćLUsS £*/* d. 'jh^ 7 i j. . | ; I j /r*r d^PCf fo I I I ! i : j i i ! i I i i */